Wat Nederland won en verloor: 'Rijk aan de rand van de wereld'

 uitgeverijprometheus.nl

Foute beïnvloeding?  

Al eerder werd in het kader van de Libris Geschiedenis Prijs 2012 op deze blog 'De man die nee zei' van H.L. Wesseling besproken. Deze keer staat 'Rijk aan de rand van de wereld: de geschiedenis van Nederland overzee van 1600 -1800' van Piet Emmer en Jos Gommans hier in de schijnwerpers. 'Rijk aan de rand van de wereld' biedt een uitgebreid en goed gedocumenteerd overzicht van opkomst, groei en ondergang van het Nederlandse overzeese rijk van de 17de eeuw tot diep in de 19de eeuw. Centraal staat de invloed van Nederland in zijn koloniën en visa versa met in het achterhoofd van de auteurs de vraag in hoeverre Nederland vandaag de dag nog aansprakelijk is voor zijn daden in zijn toenmalige koloniën.

Oost, West, thuis best?

Over de Nederlandse koloniën is al veel geschreven. Minstens een keer per jaar staat de vraag ter discussie in hoeverre Nederland verantwoording moet nemen voor zijn daden in die geschiedenis van enkele eeuwen geleden die nog in ons geheugen gegrift staat alsof de gebeurtenissen gisteren hebben plaatsgevonden.
Piet Emmer en Jos Gommans, beiden verbonden aan het Instituut Geschiedenis van de universiteit Leiden, belichten drie eeuwen koloniale geschiedenis van Nederland en houden die vraag in het achterhoofd. Ze wijzen hun lezer er voor ze beginnen aan hun verhandeling op dat Nederland zoals wij dat nu kennen nog niet bestond: "Nederland was eigenlijk nooit zo weinig Nederlands als in zijn Gouden Eeuw", melden ze schertsend in de inleiding, waarop ze wijzen op het bestaan van verschillende handelsmaatschappijen voor en tijdens de VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie) en WIC (Westindische Compagnie) en het feit dat de Republiek der Nederlanden door onder andere de geloofsvrijheid een allegaartje aan nationaliteiten was. Bovendien blijkt later in het boek dat het woord "kolonisatie", vestiging in een ander land die nog niet door het eigen volk bewoond wordt, ook niet echt klopt. Vrij weinig Nederlanders bleven lange tijd in de "koloniën" wonen, ze bouwden voornamelijk forten, handelsposten en creëerden afzetmarkten.  

'Rijk aan de rand van de wereld' is een boek dat niet alleen gericht op negatieve aspecten van de kolonisatie, maar er wordt ook een poging gedaan mogelijke positieve invloeden van die kolonisatie uit te lichten. Naast de algemene en grotendeels bekende beschouwingen over de politieke en economische ontwikkelingen in deze roerige eeuwen vol oorlog, expansie, rijkdom en verval, gaan Gommans en Emmer ook in op de culturele invloeden. Het is deze toevoeging van onderlinge uitwisseling van kunst en cultuur tussen verschillende volken en de Nederlanders, die 'Rijk aan de rand van de wereld' verrijkt. 

Koloniale geschiedenis anders benaderd

'Rijk aan de rand van de wereld' is een zeer omvangrijk werk en dat is niet onlogisch gezien het thema. Hoewel het werk inhoudelijk doet denken aan andere werken over de koloniale geschiedenis van Nederland, is de opzet verschillend. In eerste plaats is dat door de eerder genoemde vraagstelling, in tweede plaats door de hiervoor genoemde toevoeging van het culturele aspect. Ten derde willen de auteurs de koloniale geschiedenis niet alleen vanuit Nederlands oogpunt benaderen, maar juist dieper in gaan op de organisatie, cultuur en economie zoals die bestond in de verschillende landen in Amerika, Azië en Afrika voor de Nederlanders hier binnendrongen. Ten vierde wordt de Nederlandse kolonisatie vergeleken met die van de koloniserende grootmachten Engeland, Spanje en Portugal. 

Wie is heerser over politiek, economie en cultuur?

Met het derde punt willen Emmer en Gommans aantonen dat in alle landen diverse inheemse volkeren woonden met ieder hun eigen heerser en hun eigen politieke, economische en culturele systeem. De Nederlanders lieten de inheemse bevolking vaak hun eigen systeem behouden zolang dit niet in conflict kwam met de Nederlandse handel. Desalniettemin benadrukken de auteurs dat de WIC door verschillende omstandigheden een totaal andere manier van werken had dan de VOC en dat de werkwijzen verschilde per land of zelfs per gebied. In ieder geval leek het leven en het werk totaal niet op de open, vrije cultuur van het moederland, al dacht een enkeling daar anders over:

"Adriaen van der Donck, grootgrondbezitter, juridisch adviseur van de gouverneur en propagandist van de kolonisatie van Nieuw-Nederland, kon zich in zijn Beschryvinge van Nieuw-Nederlant niet voorstellen dat de Indianen ooit tot slaaf zouden worden gemaakt: ‘Tot swaren langdurigen arbeydt die slaefachtigh magh schijnen, zijn sy voornelijck het mansvolck gants onwilligh.’ Wellicht dat deze mededeling als geruststelling voor toekomstige kolonisten was bedoeld. In zijn geschriften schilderde Van der Donck Nieuw-Nederland af als een land van melk en honing, dat veel op Nederland leek, maar waar een aantal van de nadelen van het moederland ontbrak. Slavernij paste niet in dit beeld; die wekte maar vervreemding."(1)

De Nederlandse kolonisatoren waren vooral maritiem sterk en daarom veelal aan de kust te vinden. Ze wonnen terrein in het binnenland door samenwerking met de lokale heersers in hun oorlog tegen andere kolonisatoren of andere inheemse volken.

Verovering van een kolonie

De vergelijking van de Nederlandse kolonisatie met andere koloniserende landen gaat samen met de invloed die de Nederlanders hebben gehad op werk, leven, gewoontes en tradities van de inheemse bevolking. Tijdens de kolonisatie gingen de Nederlanders niet altijd over tot het opleggen van hun eigen, culturele, normen en waarden zoals de Spaanse en Portugese kolonisatoren wel deden middels de bekering tot het katholicisme. Bovendien koloniseerde Nederland niet altijd nieuwe gebieden; veel landen waren al gekoloniseerd door Engelsen, Spanjaarden of Portugezen. Een grappig feit dat Emmer en Gommans uitlichten is het feit dat Nederland in de zestiende eeuw nog onderdeel was van het Spaanse rijk en dat zij in de koloniën naast handel drijven onder de Nederlandse vlag, bij tijd en wijle ook de Spaanse vlag gebruikten als dat in hun voordeel was. 

Misdadig Nederland

Gommans en Emmer gaan in 'Rijk aan de rand van de wereld' dieper in op een al veel besproken thema dat nog steeds onderwerp van discussie is: de koloniale geschiedenis van Nederland. Hun invalshoek is verfrissend en het is opmerkelijk dat de schrijfstijl van beide heren bijna in elkaar overloopt - al heeft De lezer regeert wel de neiging te denken dat een van hen meer houdt van het toevoegen van citaten dan de ander- Hoewel zij al aandacht besteden aan de culturele invloed van Nederland in zijn koloniën en vice versa, had dit uitgebreider gekund, ook omdat het een aangename afwisseling is op de beschrijving van politieke en economische handelingen. Uiteindelijk kunnen ook beide auteurs moeilijk een antwoord geven op de vraag in hoeverre Nederland verantwoordelijk blijft voor de misdaden in dit verleden, maar dat was te verwachten.

Meer weten over prof.dr. Jos Gommans en emeritus hoogleraar prof.dr. Piet Emmer?
'Rijk aan de rand van de wereld' direct bestellen bij Bol.com?


Dit is misschien ook leuk om te lezen:

• Recensie 'De man die nee zei' (H.L. Wesseling), tevens genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs 2012
• Recensie 'Tien verdwenen dagen' (M. van Straten), over de mens, macht en maten
• Recensie 'El imperio eres tú' (J. Moro), over Brazilië als kolonie van Portugal

1.  P. Emmer en J. Gommans, 'Rijk aan de rand van de wereld'. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam:2012, blz. 225.