'Uit de tijd vallen': Grossman over Israël en het verwoorden van verlies

 Israël en het verlies van een dierbare

 Uitgeverijcossee.nl

 David Grossman bracht begin september 2012 een bezoek aan Nederland en Vlaanderen ter promotie van zijn nieuwste boek, 'Uit de tijd vallen: een verhaal in stemmen'. Tijdens zijn lezingen probeerde hij uitleg te geven over het rouwproces dat hij doorging tijdens het schrijven van het boek. Maar meer nog liet hij zien dat het universele thema, het verlies van een dierbare, een andere lading krijgt wanneer het in Israëlische context wordt geplaatst, omdat de eeuwigdurende oorlog veel te veel levens neemt en ouders het verlies van hun kind nooit te boven kunnen komen, zelfs al zagen ze het aankomen. 

 Verlies geliefde leidt tot waanzin

 Een vader en een moeder, vijf jaar in stilte, zwijgend over hetgeen hen overkomen is, over het kind dat niet meer is, dat gevallen is in de oorlog.
Nu, doorbreekt hij het zwijgen, want hij kan het niet meer stilhouden en wil zijn gevoel onder woorden brengen, het onbeschrijfelijke verwoorden. Hij wil met zijn zoon praten, hem ontmoeten en zij blijft op haar man in praten, probeert hem tot rede te brengen, maar zij heeft geen vat meer op hem:

"Vrouw:
Tot aan het einde van de wereld
zou ik met je meegaan, je weet het.
Maar je gaat niet naar hem toe,
nee, je gaat ergens anders heen,
en daarheen ga ik niet met je mee,
kan ik niet gaan, zal ik niet gaan.
Gaan is gemakkelijker dan blijven.
Vijf jaar al bijt ik in mijn vlees
om niet te gaan, nee, niet daarheen,
er is geen daar, er is geen daar!
Man:
Als we erheen gaan, is er een daar"(1; 25,26)

Zowel tijdens Writers Unlimited: The Series, waar David Grossman op 11 september te gast was, als in het VPRO- programma 'Boeken' van 16 september geeft de schrijver aan dat op dit punt in 'Uit de tijd vallen' de vrouw er zeker van is dat haar man gek is geworden. Het "daar" waar deze vrouw naar verwijst is niet het ontmoetingspunt van leven en dood, wat Grossman in al zijn lezingen in Nederland en Vlaanderen benoemt als het "daar", maar het punt waarop hij zijn verstand heeft verloren. Ook gezien de latere gebeurtenissen in het boek, hij verliest begrip van tijd en ruimte en ziet in een wand het gezicht van zijn overleden zoon, is dit een logische gedachte.

Schrijven als rouwproces

Tijdens beide bovengenoemde lezingen noemt Grossman zijn vorige boek 'Een vrouw op de vlucht voor een bericht', dat hij schreef, voordat hij aan 'Uit de tijd vallen' begon. In Israël kunnen ouders op alle tijden, dag en nacht, bericht krijgen dat hun zoon of dochter gestorven is aan het front. Veel Israëliërs, maar ook andere volken, gaan op de vlucht voor hun verdriet, blijven het verlies van hun dierbare ontkennen. Grossman herkende zich in dit gevoel, toen zijn eigen zoon omkwam in de Libanonoorlog, maar ging ertegen in. Hij wilde niet stil zijn of passief, maar juist iets creëren waardoor hij zelf door het rouwproces heen kon komen, maar ook anderen kon helpen om over hun verlies te praten. Daarnaast wilde hij het verlies van een zoon of dochter door de oorlog tot een persoonlijk verhaal maken, omdat in Israël deze doden werden gezien als de doden van het volk, ze werden genationaliseerd.

Genezende woorden om te kiezen voor het leven

"Als ik de pech had of gedoemd was om naar dit eiland van leed en verdriet gestuurd te worden, dan wil ik het tenminste op mijn manier in kaart brengen", zo gaf hij te kennen in het boekenprogramma van de VPRO en ook tijdens de lezing op 9 september in Vooruit in Gent.

Hij las boeken, waarin mensen het leed probeerde te verwoorden, maar het waren niet zijn eigen woorden, zo gaf hij in de lezingen aan.  Hij voelde zich claustrofobisch in hun woorden en ging zelf op zoek naar het verwoorden van het onbeschrijfelijke. Om de dingen te benoemen, vond hij de poëzie, waarvan zijn vrouw hem zei dat het het dichtste bij stilte kwam. De poëzie stond voor hem voor beweging, het was het ritme van de zinnen die hem de situatie waarin hij zich bevond leerde begrijpen en waardoor hij weer opnieuw voor het leven kon kiezen. Daar waar de regels werden afgebroken, ontstond een plek om adem te halen, of juist te stoppen met ademhalen. In het Hebreeuws bestaan woorden voor pijn, verdriet en verlies die in andere talen niet bestaan, zo legde Grossman uit aan Bas Heijne tijdens Writers Unlimited: The Series. Toch waren ook deze woorden niet genoeg om datgene te beschrijven wat hij voelde. Toen hij uiteindelijk de juiste woorden vond, bracht dat genezing, alsof  hij hiermee iets goeds bracht dat inging tegen dat slechte dat hem overkomen was. 

Vormen en fases van rouw

'Uit de tijd vallen' behandelt niet alleen de rouw en de pijn van deze vader en moeder, maar toont aan dat iedereen een andere manier heeft om met het verdriet om te gaan. Dit verhaal speelt zich af in een on-definieerbare periode, personages als de stadschroniqueur en de centaur doen Middeleeuws aan, maar de dingen die hen omgeven zijn modern. Een verhaal dat zich overal, altijd kan afspelen over een universeel gevoel, een gebeurtenis die iedereen kan overkomen.  Er is een periode van ontkenning, eenzaamheid, onbegrip, woede, angst die alle hoofdpersonen in dit boek doorgaan. Ieder van hen sluit zich aan bij die eerste vader en loopt met hem mee naar het "daar". Ze hebben allen nog hun eigen manier van rouwen, maar vinden tenslotte steun bij elkaar en hun eenzame stemmen gaan langzaam over in een bundeling van stemmen vol pijn en verdriet.

Woordeloze steunbetuiging

In al zijn lezingen geeft Grossman aan dat anderen vaak hun deelneming betuigen door aan te geven dat ze geen woorden hebben voor het verlies. 'Uit de tijd vallen' is voor Grossman een poging woorden te geven aan zijn leed. Desalniettemin kan de steun die een ander biedt door er te zijn, ook zonder woorden, enorm waardevol zijn. Dit wordt ook in 'Uit de tijd vallen' ontzettend mooi beschreven, al is het iets waar Grossman blijkbaar zelf niet bij stil heeft gestaan. 'Uit de tijd vallen' is een persoonlijke, intieme zoektocht van een schrijver naar woorden voor het onbeschrijfelijke en een stille dankbetuiging aan allen die hun steun willen betuigen, er geen woorden voor hebben, maar wel klaarstaan. 

Volgende maand zal de film van het boek 'Nono, het Zigzagkind' in première gaan. Om deze reden zal Grossman eind september wederom in Nederland zijn.

Meer weten over David Grossman?
'Uit de tijd vallen' direct bestellen op bol.com?



Dit is misschien ook leuk om te lezen:

• Interviewverslag David Vann over 'Caribou Island', schrijven als therapie
• Verslag lezing Mark Strand uit zijn proza/ dichtbundel 'Bijna onzichtbaar/Almost Invisible'
• Verslag uitreiking Europese Literatuurprijs voor 'Alsof het voorbij is' aan J. Barnes en R. Vlek

1. David Grossman, 'Uit de tijd vallen'. Amsterdam, Uitgeverij Cossee: 2012, blz. 25, 26. Vertaald uit het Hebreeuws door Ruben Verhasselt. Oorspronkelijke titel 'Nofeel mi-choets la-zeman ( Falling Out of Time).